Het begin
Van de grote hoefdieren in Europa is het ree de meest voorkomende soort. Tussen de Middellandse Zee en het noorden van Scandinavië en van de Atlantische kust tot aan de Wolga trekken naar schatting van wetenschappers en wildbiologen ongeveer 15 miljoen reeën hun sporen door het landschap. Wildbiologen, genetici en archeologen onderzoeken al geruime tijd de ontwikkelingsgeschiedenis van Capreolus capreolus, waarbij interessante feiten aan het licht zijn gekomen. De eerste op het huidige ree lijkende hertachtige ontwikkelden zich in het Mioceen, een geologisch tijdperk dat ruwweg duurde van 23 miljoen tot 5 miljoen jaar geleden. Door de toen optredende afkoeling van de aarde ontstonden grote grasvlakten met uitgestrekte contactzones tussen bos en veld. In deze leefomgeving gedijde, ruim 20 miljoen jaar geleden, de stamvader van het huidige ree, die door de archeologen ‘Procapreolus’ wordt genoemd. Door dit relatief vroege opduiken in de evolutie van de grote hoefdieren heeft het ree een veel oudere familiegeschiedenis dan het edelhert, dat pas miljoenen jaren later tot ontwikkeling is gekomen.
Tweemaal zo groot
De laatste stap in de overgangsfase van het oerree (Procapreolus) tot het ree zoals wij het nu kennen, is volgens de wetenschap ongeveer 3 miljoen jaar geleden opgetreden. Aangenomen wordt dat in die periode het oer-ree en het ‘moderne ree’ gelijktijdig in Europa voorkwamen. De oudste vondsten van het ‘moderne’ ree in Duitsland zijn van ongeveer 650.000 jaar terug in de tijd. Deze zijn gedaan in de omgeving van Wiesbaden, Duitsland. De hier gevonden fossiele beenderen wijzen erop dat het toenmalige ree twee keer zo groot is geweest als het huidige ree in onze streken. Pas aan het eind van de laatste ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, is het ree ontstaan qua omvang en gewicht. Door het nameten van alle gevonden reeënbotten toonde de onderzoekster Dr. Julia M. Fahlke aan dat tijdens de laatste ijstijd het ree nog tot twintig procent zwaarder was dan de huidige dieren .
Afwisseling van warme en koude perioden
In de 650.000 jaar wisselen warme en koude perioden (ijstijden) elkaar in een relatief snel tempo af. De vegetatie intensiteit en het landschap veranderen door de klimaatveranderingen, afhankelijk van de duur en de intensiteit van de klimaatverandering. Als gevolg hiervan kan een regio gedurende enkele duizenden jaren een goede leefomgeving bieden voor reeën om vervolgens voor de duur van de koude periode volslagen onbewoonbaar te zijn. Op de door de ijstijden geschapen arctische toendra’s sterft het ree dan uit, slechts relatief kleine rest populaties overleven ten zuiden van de Alpen een dergelijke barre en lange winterperiode. Van hieruit is tijdens een volgende warmtefase de rekolonisatie van de noordelijk gelegen gebieden, als daar voor het ree voldoende geëigend voedsel ontspruit. In het noorden van Europa (Scandinavië) zijn de reeën pas na de laatste ijstijd, ongeveer 9500 jaar geleden, voor het eerst opgedoken.
Afstamming
De uitwijkplaatsen die voor het ree nog bewoonbaar zijn tijdens het hoogtepunt van een ijstijdperiode ligt dus zuidelijk van de Alpen en in het zuidoosten van het Europese continent. Dit zijn gebieden in Portugal, Spanje, Italië, Griekenland en delen van de Balkan. Het is interessant te weten dat genetici deze uitwijkgebieden door uitgebreid onderzoek aan daar nog levende reeën weten te koppelen. Zo heeft de Italiaanse wetenschapper E. Randi de onderlinge familiebanden onderzocht met behulp van honderden weefselproeven van reeën uit heel Europa. Hij heeft vastgesteld dat de reeën ten zuiden van de Alpen uit een oostelijke en een westelijke populatie bestaan die beide genetisch duidelijk van elkaar verschillen. Aan de hand van dit gegeven is geconstateert dat deze populaties al lang geïsoleerd van elkaar bestaan. De reeën ten noorden van de Alpen, die in dit onderzoek de centrale populatie wordt genoemd, bleken genetisch jonger te zijn en bevatten genen van de beide andere groepen. Hiermee is het bewijs geleverd dat ‘onze’ reeën afstammen van reeën die na het einde van de laatste ijstijd uit de zuidelijk gelegen uitwijkgebieden weer naar het noorden zijn getrokken.
Reusachtige geweien
De ontwikkelingsgeschiedenis van het ree is niet begrensd door de Europese oostgrens. We zien soms afbeeldingen van reeën met reusachtige geweien, die alles in de schaduw stellen van wat we bij de reeën in West-Europa zien. Bij goed bestuderen van de foto's blijkt het hele dier groter. Het Siberische ree is qua uiterlijk gelijk aan het onze, maar in doorsnee tweemaal zo groot en zo zwaar. De sterkste mannelijke exemplaren bereiken een levend gewicht van 60 kilogram met een gewei van over de 1000 gram! Voor West-Europese biologen zijn deze reeën nauwelijks object van studie geweest. Vrijwel alle informatie hierover is van Russische oorsprong. De belangrijkste vraag waar men zich het hoofd over heeft gebroken is of het Siberische ree een ondersoort is van het Europese ree of een geheel eigen soort vormt. Deze kwestie heeft met met name in Duitsland een rol gespeelt, waar een aantal pogingen zijn gedaan om de beide soorten met elkaar te kruisen. Het doel hiervan is geweest om zwaardere reeën te krijgen met zwaardere geweigewichten.
Het Siberische ree kent één, erkende, ondersoort, het Tienschan ree, dat in het zuidoosten van Rusland en China voorkomt. Deze ondersoort is tot op 3000 meter boven zeeniveau waargenomen en legt evenals het ‘gewone’ Siberische ree enorme afstanden tussen het winter- en zomerleefgebied af. In het Amoergebied zijn jaarlijkse trektochten door hele kuddes (van sprongen is geen sprake meer) van 100 tot 600 reeën over een afstand van 200 tot 300 en soms zelfs van 400 kilometer waargenomen. Dit alles om winterse omstandigheden en sneeuw te ontvluchten en in de zomer de beste laveiplaatsen weer op te zoeken.
Kruising
De Russische reeënexpert Alexei Danilkin heeft over deze pogingen enkele verbazingwekkende feiten gera[porteerd. Terwijl in de Lausitz* de kalveren van Europese reegeiten en een Siberische bok onvruchtbaar zijn gebleken, verkreeg men bij een gelijke combinatie in de dierentuin van Moskou vruchtbaar nageslacht. Men is uiteindelijk tot de slotsom gekomen dat een kruising mogelijk is, maar in het algemeen moeilijk en - verbazingwekkend genoeg - afhankelijk van omgevingsfactoren. Opmerkelijk is ook dat de geiten hun hybride kalveren niet zonder hulp konden zetten. Later genetisch onderzoek heeft aangetoond dat het bij het Siberische ree onweerlegbaar om een eigen, zij het een sterk verwante soort gaat die zich twee tot drie miljoen jaar geleden van het Europese ree heeft afgescheiden. Pogingen om Siberisch reeën uit te zetten in West-Europa zijn niet bekend, maar het vermoeden bestaat dat dit ooit is gedaan. Een Pools-Duits wetenschapsteam heeft namelijk bij de helft van 319 onderzochte Europese reeën (Capreolus capreolus) in Noordoost-Polen genen van het verwante Siberische ree (Capreolus pygargus) ontdekt. De vraag of dit is ontstaan door natuurlijke vermenging in het overlappingsgebied of door uitzetten is, tot opheden, onbeantwoord.
*Lausitz: gebied op de grens van Duitsland, Tsjechië en Polen.
Sneeuw
Kijk je naar het hele verspreidingsgebied van het Europese en het Siberische ree samen, dan zie je dat reeën over het gehele Euraziatische continent verspreid zijn, met uitzondering van de woestijngebieden in het zuiden en de hogere, koude berggebieden van Scandinavië, de Alpen, de Kaukasus en het verre oosten. Streken met meer dan gemiddeld 50 centimeter sneeuwhoogte zijn bijna niet in gebruik door reeën. De grens van het Europese ree ligt ongeveer op een denkbeeldige lijn tussen Moskou en Wolgograd. In dat gebied leven zo'n 15 miljoen Europese reeën. Tussen de rivieren Don en Wolga overlappen de leefgebieden van het Europese en het Siberische ree. De laatste soort leeft tot in China en Korea. In dat enorme gebied leven ongeveer 1 miljoen Siberische reeën, wat in vergelijking met de Europese reeën een relatief kleine dichtheid is.
Opgaande lijn
Ondanks de grote populatie zijn er, in het reusachtige verspreidingsgebied, geschikte leefgebieden waar het ree uit verdwenen is. Dit geldt dan met name voor het Siberische ree, maar is ook het geval geweest met het Europese ree. Uit historische bronnen blijkt dat in de 18e en 19e eeuw het ree in Zwitserland en in ons land bijna uitgeroeid was. In het midden van de 18e eeuw is het ree in Engeland zelfs helemaal uitgestorven! Ook in Sleeswijk-Holstein zijn toen heel weinig reeën geweest, omdat ze bij elke gelegenheid werden geschoten. Dit toont aan dat het, zeker met moderne middelen, mogelijk is een reeënpopulatie uit te roeien. In Ierland zijn in de 19e eeuw reeën uitgezet maar ongeveer 70 jaar later weer compleet uitgeroeid, zodat Ierland momenteel in Europa het enige land is waar reeën geen sporen achter laten. Finland is als laatste Europese land door reeën gekoloniseerd. In 1912 is hier voor het eerst een ree waargenomen. In de afgelopen decennia is overal sprake van toename in het aantal en verspreiding van de populatie. Ook grote delen van Rusland, die lang reeën vrij waren, worden in toenemende mate (her)bezet door reeën.
Regionale ondersoorten
Generaties wildbiologen en jagers hebben met regelmaat geprobeerd regionale ondersoorten te onderscheiden. Men hierbij vooral oog gehad voor de uiterlijke verschijningsvorm van de reeën, de al of niet gelijkvormigheid van geweien en men zocht naar meetbare verschillen van botten en schedels. Genetisch onderzoek heeft bevestigd dat deze aannames en indelingen onhoudbaar zijn. Het gehele bestand ten noorden van de Alpen behoort eenvoudigweg tot één genetische groep. Verschillen in lichaamsgewicht, grootte en geweivorming worden uitsluitend door externe factoren bepaald, waarvan leefomstandigheden en voedselaanbod de belangrijkste zijn.
Ten zuiden van de Alpen, in Spanje en Italië komen wel twee genetisch aparte groepen voor. In het zuiden van Spanje is dat het Garganta ree. Dit ree onderscheidt zich niet alleen genetisch van het onze, maar ook uiterlijk doordat het minder hoog op de lopers staat, de zomerdos net zo grijs is als het winterhaar en de spiegel het hele jaar door groot en wit is. In Midden- en Zuid-Italië leeft een aparte ondersoort, Capreolus capreolus italicus, dat qua uiterlijk minder van het onze verschilt.
Ontwikkeling in Europa
Het nauwkeurig vaststellen van de dichtheid aan reeën is onmogelijk. Hoewel de jacht in alle tijden een belangrijke activiteit was zijn pas over de laatste circa honderd jaar cijfers in omloop. Toch worden met enige voorzichtigheid, conclusies getrokken over de aantallen reeën die er waren en de ontwikkeling die de populatie door maakt. Welke aantallen reeën in het verleden voorkwamen is tot voor circa 100 jaar geleden niet meer te achterhalen. Wel is op basis van archeologische onderzoek iets te zeggen over de ontwikkelingen van de populatie en de invloed van de mens daarop.
Er zijn veel restanten in de archeologische vindplaatsen tot in de Romeinse en Saksische tijden. In Groot Britannië zijn reeën overblijfselen bekend van circa 100.000 jaar geleden en in Duitsland tot 650.000 jaar geleden.
Reeën zijn beschermd door de Franse bezetters uit Normandië. Maar werden in 1338 tot ‘beesten van de konijnenbult’ verklaard (niet waardig om door de edelen te worden bejaagd) en daardoor niet meer beschermd. Dit leidde tot ongecontroleerde en intensieve bejaging. Dat is de verklaring voor een opvallend verplaatsing in en teruggang op de vindplaatsen uit de middeleeuwen met restanten van reeën. In het laatst van de 16e eeuw waren de reeën inmiddels zeldzaam geworden in Engeland en uitgestorven in Wales. Op sommige plaatsen in Schotland waren nog populaties. De totale populatie in Groot- Brittannië bleef klein (hoewel niet bekend is hoe klein) tot dat een serie van introducties en bescherming in de 19e eeuw door het hele land zorgden dat de soort zich vestigde.
In Nederland geldt ongeveer dezelfde ontwikkeling.
Dit artikel is een vertaling en bewerking van: ‘Wie alt ist der Bock? Mindestens 650.000 Jahre!‘. Vertaling en bewerking: Koos Boer in "Hoe oud is 't ree?" en de bron: Capreolus pygargus