Geweivormen bij reeën

Kan ontstaan door:

• Samengroei van rozen of rozenstokken bij jonge reebokken (schedel en rozenstokken nog in ontwikkeling).
• Ontbreken van één rozenstok door trauma of aangeboren afwijking.
  Zeldzaam: echte éénstanggeweien komen voor bij circa 3 op 1000 geweien.

Ontstaat door hormonale storing, meestal door beschadiging van testikels of ziekte.

• Testosteron daalt, waardoor de rem op groei wegvalt.
• Het gewei blijft in bast, groeit door en wordt niet afgeworpen.
• Kan leiden tot ernstige ontstekingen en sterfte binnen enkele jaren.

Het opzetten en afwerpen van het gewei wordt gestuurd door het mannelijke geslachtshormoon testosteron. Wanneer de productie van dit hormoon verstoord raakt – bijvoorbeeld door ziekte, beschadiging van de testikels of castratie – kunnen afwijkingen in de gewei-ontwikkeling ontstaan, zoals voortijdig afwerpen of de vorming van een zogenoemd pruikgewei.

Als de testosteronproductie verstoord wordt tijdens de fase waarin de bok een nieuw gewei ontwikkelt, kan de remfactor verwijnen die normaal de groei binnen bepaalde grenzen houdt. Dit gebeurt op het moment dat de bok nog een bastgewei draagt. Door het wegvallen van de remfactor blijft het gewei in bast, groeit onbeperkt door, bereikt nooit een normale vorm en wordt niet afgeworpen. Zo ontstaat de karakteristieke pruik.

Bij oudere reegeiten kan hormonale verandering leiden tot rozenstokken en soms een bastachtig gewei.

• Lijkt op een pruikengewei, maar groeit door en wordt niet afgeworpen.
• Komt zelden voor; geiten kunnen ondanks deze afwijking soms nog drachtig zijn.

Het ontstaan van een geitengewei gebeurt regelmatig maar in geringe mate. Het is terug te voeren tot een verandering in de geslachtshormonen. Hoewel de hormoonhuishouding veranderd is, komt het voor dat een geit met 'gewei' toch drachtig is. Evenzo geldt dat een reebok die, door een hormonale storing een pruikgewei heeft wel aan de voortplanting deel kan nemen.

Die verandering in de geslachtshormonen vindt meestal op later leeftijd plaats. Bij de oude reegeit ontwikkelen daardoor rozenstokken en iets dat op een gewei lijkt. De huid op het geitengewei lijkt meer op normale huid dan op de basthuid die bij reebokken om het gewei zit en in tegenstelling tot een het gewei van de reebok wordt een geitengewei niet jaarlijks afgeworpen maar groeit langzaam door.

Afwijkende geweigroei maakt mensen nieuwsgierig naar de oorzaken. Zoals die van kleine, afwijkende uitgroei – een zogenoemd mini-rozenstokje – op een rozenstok met daarop een knobbelige structuur. Deze afwijkende geweigroei door beschadiging van bast en rozenstokken heeft geleid tot onderzoek:

• Experimenteel is aangetoond dat bastweefsel, geënt op andere botdelen, daar gewei-achtige structuren kan vormen. Dit bevestigt dat bastweefsel de sleutel is tot geweigroei.

Secundaire uitgroei en mini-rozenstokjes

Soms ontstaan kleine knobbelige structuren of extra stangen op of naast de rozenstok.

• Worden beschouwd als rudimentaire rozenkransen of secundaire rozenstokken.
• Kunnen erfelijk zijn of ontstaan door trauma.
• Anatomisch aangeduid als exostosen (goedaardige botuitsteeksels).

Een mogelijke verklaring voor deze afwijking wordt beschreven in het standaardwerk Das Geweih van Anton B. Bubenik (1966). In paragraaf 54 bespreekt Bubenik de zogeheten Ortsfremde Rosenstöcke und Geweihstangen: rozenstokken en gewei-aanzetten op anatomisch afwijkende plaatsen. Zulke structuren kunnen zich ontwikkelen aan de zijkanten van de reguliere rozenstokken, maar ook elders op de schedel. Deze worden aangeduid als secundaire rozenstokken. In sommige gevallen ontwikkelen zich op deze secundaire rozenstokken kleine, onregelmatige stangetjes of knobbelige uitgroeisels.

In de veterinaire en anatomische literatuur worden dergelijke botstructuren aangeduid als exostosen: goedaardige botuitsteeksels, doorgaans bedekt met een kraakbeenlaag. Ze kunnen solitair (één uitgroei) of multipel (meerdere uitgroeisels) zijn. Bij reeën en andere hertachtigen zijn exostosen meestal onschadelijk en veroorzaken ze zelden functionele problemen. Ze kunnen een erfelijke component hebben, maar ook ontstaan als reactie op een lokaal trauma aan de rozenstok of het voorhoofdsbeen zoals we onder Meerstangengewei beschreven.

Deze beschadigde rozenstokken bij reeën en hun herstel hebben bijgedragen aan onderzoek naar transplantatie geweidelen. Zo onderzocht Hermann Hartwig 1967 experimenteel de geweistang ontwikkeling bij het ree. In deze onderzoeken transplanteerde men bastweefsel, waaruit jaarlijks het gewei groeit, op andere botdelen in het lichaam. Dat leidde daar tot gewei-achtige groei.

Tijdelijke misvormingen door bastbeschadiging

Beschadigingen aan het bastweefsel van de stang kunnen vergelijkbare misvormingen veroorzaken, maar deze zijn altijd beperkt tot de stang zelf en, door het jaarlijks afwerpen van het gewei, van tijdelijke aard. Na het afwerpen en opnieuw groeien van het gewei verdwijnen de gevolgen van deze beschadigingen.

Dat is in tegenstelling tot beschadiging van gewei-basis en rozenstok. Die beschadigde en misvormde delen van het gewei kunnen in volgende seizoenen wel weer enigszins vergroeien. Maar dergelijke beschadigingen zorgen wel blijvend voor afwijkingen in het gewei en maken zo’n ree tot uitzondering op de regel dat reeën niet langdurig gevolgd kunnen worden op basis van hun gewei.

Lees meer:
Bubenik, A.B. Das Geweih (1966) – standaardwerk over geweiontwikkeling en afwijkingen.
Hartwig, H. (1967). Induction of deer antlers by transplanted periosteum. I. Graft size and shape – experimenten met basttransplantatie.
Hewison, A.J.M. et al. (2024). Antler Size Provides an Honest Signal of Male Phenotypic Quality in Roe Deer – relatie tussen geweiomvang en conditie.